Wstęp Zaburzenia odżywiania należą do najgroźniejszych chorób psychicznych, zaraz po przedawkowaniu opioidów. Statystycznie co najmniej 9% populacji na całym świecie jest dotkniętych tymi chorobami. Według National Association of Anorexia Nervosa and Associated Disorders na anoreksję cierpi 0,9% kobiet, a na bulimię – 1,5%. Dla populacji Polski nie ma dokładnych danych statycznych, które określiłyby skalę tego problemu. Szacuje się, że na anoreksję cierpi od 0,8 do 1,8% dziewcząt poniżej 18 lat. Nie ma niestety danych statystycznych dotyczących zachorowań na te choroby wśród mężczyzn. Zaburzenia odżywiania przepisuje się głównie młodym kobietom, jednakże należy pamiętać, że choroby odżywiania mogą dotyczyć każdego, bez względu na wiek, płeć, pochodzenie etniczne, kulturę. Żeby jednak dokładnie zrozumieć istotę problemu, należy poszukać jej przyczyny.
- Przyczyny powstawania zaburzeń odżywiania
Jedną z przyczyn powstawania zaburzeń odżywiania są zmiany społeczno-kulturowe. W dzisiejszym świecie mamy większą dostępność do produktów spożywczych. Wzrasta tempo życia, zwiększają się wymagania i presje otoczenia. Z jednej strony na społeczeństwo wylewane są reklamy wszelakiej żywności, a z drugiej strony środki masowego przekazu promują bycie szczupłym. Dwa sprzeczne ze sobą przekazy sprawiają, że człowiek chce czerpać przyjemność ze spożytkowanych dóbr, a jednocześnie musi się nauczyć samokontroli. Nie każdemu to się jednak udaje, a w szczególności wśród młodych kobiet (rzadziej mężczyzn), które decydują się na kontrolowanie swojej diety. Pogoń za idealną sylwetką może prowadzić do rozwoju zaburzenia odżywiania, w szczególności u dziewcząt w okresie dojrzewania. Szczupła sylwetka kojarzy się ze zdrowym stylem życia, powodzeniem, atrakcyjnością, dlatego jest pożądana, w szczególności przez kobiety.
Na rozwój tych chorób przyczyniają się również czynniki psychologiczne, rodzinne, osobowościowe i genetyczne. Osoby cierpiące na zaburzenia odżywiania zazwyczaj charakteryzują się: perfekcjonizmem, skłonnością do rywalizacji oraz niską samooceną, brakiem satysfakcji z własnego ciała. Kobiety samokrytycznie podchodzą do swojego wyglądu, dlatego nakładają na siebie restrykcyjną dietę i podejmują się aktywności fizycznych, by zmniejszyć swoją masę ciała. Pomimo tego, że to osobom płci żeńskiej przypisuje się zaburzenia odżywiania, mężczyźni również są narażeni na zachorowanie.
Relacje rodzinne odgrywają ważną rolę w etiologii zaburzeń odżywiania. Wymienia się tutaj:
- nadopiekuńczość rodziców, przez co dziecko ma utrudnione uzyskanie samodzielności i rozwija się u niego bezradność wobec świata zewnętrznego;
- wysokie oczekiwania rodziców wobec dziecka;
- wplątywanie dziecka w konflikty międzyrodzicielskie, przez co czuje się winne za ich problemy;
- unikanie przez dziecko konfliktów i trudnych sytuacji, które mogłyby zburzyć relacje rodzinne. Staje się ono bierne wobec swoich problemów i nie jest wstanie ich rozwiązać.
Zaburzenia odżywiania często dotykają osoby, u której w rodzinie występowały podobne schorzenia i otyłość, fobie społeczne, depresję, zaburzenia osobowości, nadużywanie substancji psychoaktywnych czy alkoholu, stres pourazowy oraz inne zaburzenia na tle psychologicznym czy psychicznym. Zdarzają się sytuację, w których członkowie rodziny stosują określoną dietę by utrzymać konkretną sylwetkę wszystkich jej członków, przez co może dojść do rozwoju ED (Zaburzenia jedzenia i odżywiania).
Z powodu relacji rodzinnych, dziecko odczuwa brak prywatności i własnej przestrzeni. Wierzy, że ciało jest ostatnią rzeczą, którą może kontrolować. Również rodzaj sytuacji rodzinnej może przyczyniać się do wykształcenia określonej choroby. W rodzinie u osoby z anoreksją dostrzega się dystans między rodzicielami, którzy charakterem są różni, a konflikty są rozwiązywane po cichu, by nie zakłócać rodzinnego spokoju. Dziecko przybiera formę pośrednika między rodzicami. Zapewnia im dobre samopoczucie i utrzymuje harmonię w domu rodzinnym.
W rodzinie u osoby z bulimią, pojawiają się konflikty rodzinne z nieistotnych powodów. Rodzice są nie tylko wybuchowi, ale i również przejawiają różne zachowania wobec dziecka (aprobata jednego rodzica i krytyka drugiego). Dziecko pragnie uznania ich obojga, dlatego stara się zachowywać jak idealne dziecko.
Więzi rodzinne również różnią się między rodzicielami. Większą więź rodzinną anorektyczki mają z matką, a bulimiczki – z ojcem.
Czynniki genetyczne i neurobiologiczne wpływają na rozwój zaburzeń odżywiania. Wykazano, że u 12% bliźniąt dwujajowych i u 57% bliźniąt jednojajowych pojawiła się anoreksja.
Ważne jest również podejście rodziny i przyjaciół. Niestety społeczeństwo opiera się na stereotypach i stygmatyzuje osoby z ED. Przykładami takich przekonań są: podejście chorych do żywienia, żywności oraz wyglądu ciała jako kaprys i podążanie za modą; winę swojego stanu zdrowia ponoszą chorzy i nie starają się wyleczyć. Osoby z zaburzeniami odżywiania wyobraża się jako osoby nieprzystępne, trudno nawiązujące kontakt oraz izolujące się, z niską aktywnością społeczną. Społeczeństwo bagatelizuje problemy związane z rodziną, stosunkami społecznymi i innymi czynnikami, z którymi muszą zmierzyć się chorzy. Ludzie z zaburzeniami odżywiania wstydzą się swojego problemu i nikomu o tym nie mówią.
Warto również wspomnieć o zjawisku tzw. thinspiration, które polega na umieszczaniu na stronach internetowych i na portalach społecznościowych poświęconych ED treści promujące szczupłe ciało oraz zachowania o charakterze zaburzeń odżywiania. Ma to pokazać, że zachowania anorektyczne/bulimiczne są zjawiskami zdrowymi i normalnymi. Przez promowanie niezdrowych i niebezpiecznych zachowań może prowadzić do zwiększenia liczby zachorowań i utrudnienia zdiagnozowania choroby i jej procesu wyleczenia.
Zaburzenia odżywiania u mężczyzn
Zaburzenia odżywiania przypisuje się głównie kobietom, jednakże mężczyzn również to może dotknąć. Przemiany kulturowe i zwiększające się wymagania wobec męskiej, wysportowanej sylwetki w kształcie litery V (szerokie ramiona i wąskie biodra) są jedną z przyczyn rozwoju choroby. Mężczyźni zazwyczaj są skoncentrowani na osiągnięciu odpowiedniej sylwetki niż na byciu szczupłym i skupiają się głównie na zwiększeniu masy mięśniowej swojej górnej partii ciała. Wraz z wiekiem dodaje się jako cel zmniejszenie wagi swojego ciała, co może przyczynić się do rozwoju anoreksji i bulimii. Mało jest jednak doniesień na temat specyfiki rozwoju zaburzeń odżywiania między kobietami i mężczyznami. Zaburzeniem częściej spotykanym u płci męskiej jest gwałtowne objadanie się i rzadko bulimia. Restrykcyjnie podchodzą do pracy nad swoim ciałem poprzez aktywność fizyczną. Rzadko kiedy biorą środki przeczyszczające. U mężczyzn szacuje się, że do 20-40% z nich ma BED (Zaburzenie z napadami objadania się), a na gwałtowne objadanie się cierpi aż 2%.
Rodzaje zaburzeń odżywiania
Według opracowanej przez WHO międzynarodowej klasyfikacji chorób ICD-10, wyróżniono takie zaburzenia odżywiania jak:
- jadłowstręt psychiczny,
- jadłowstręt psychiczny atypowy,
- żarłoczność psychiczna atypowa,
- przejadanie się związane z innymi czynnikami psychicznymi,
- wymioty związane z innymi czynnikami psychicznymi,
- inne zaburzenia odżywiania,
- zaburzenia odżywiania się, nieokreślone.
Zaburzenia odżywiania podzielono na dwie grupy:
- specyficzne zaburzenia odżywiania, do której zalicza się: jadłowstręt psychiczny oraz bulimię psychiczną.
- Niespecyficzne zaburzenia odżywiania, do której przydzielono: dysmorfię mięśniową (bigoreksję), ortoreksję, kompulsywne objadanie się (BED), zespół jedzenia nocnego (NES) oraz otyłość.
- Wybrane zaburzenia odżywiania:
1) jadłowstręt psychiczny (anoreksja) – jest jedną z najbardziej znanych rodzai zaburzenia odżywiania. Choroba ta cechuje się tym, że chory odczuwa silny lęk przed przybraniem na wadze. Z tego też powodu przyczynia się to do ograniczania spożywania pokarmu oraz częstym przyjmowaniem środków na schudnięcie. Ograniczają oni minimum ilości przyjmowanych kalorii, a niekiedy stosują drakońskie diety i głodówki. W niektórych przypadkach, osoby z anoreksją biorą preparaty na zahamowanie łaknienia, przyśpieszenie metabolizmu, a nawet środki przeczyszczające. Wykonują również długie i intensywne ćwiczenia fizyczne. Całą swoją uwagę chorzy koncentrują na kontroli swojej wagi oraz jedzenia. Mają oni zaburzony wizerunek swojego ciała – myślą, że są otyli, ciężcy oraz nie posiadają takiej sylwetki, jaką by chcieli mieć.
Anoreksję dotyka głównie kobiety, w szczególności młode dziewczęta w okresie dojrzewania oraz kobiet wchodzące w dorosłość. U mężczyzn ciężko jest wykryć anoreksję, ze względu na objawy fizjologiczne, które pojawiają się u kobiet tzw. zatrzymaniem miesiączkowania. Chorzy nie szukają profesjonalnej pomocy. Chłopcy dojrzewają znacznie później od dziewcząt, przez co o wiele później wykrywa się anoreksję. Mężczyźni z wykrytą chorobą, często uprawiają sporty zawodowe czy półzawodowe (takie jak lekkoatletyka lub kolarstwo). Osoby płci męskiej częściej od kobiet stosują wyczerpujące ćwiczenia fizyczne, by zredukować swoją masę ciała, rzadziej stosują środki przeczyszczające czy odchudzające, czy sprawdzają swoją wagę. Częściej koncentrują się na osiągnięciu idealnej sylwetki niż na schudnięciu.
Anoreksja powoduje wyniszczenie całego organizmu, prowadząc do rozwoju zaburzeń somatycznych, jak i psychicznych. Skutki choroby zależne są od czasu trwania choroby, poziomu niedożywienia oraz odwodnienia organizmu. Jednymi z konsekwencji anoreksji są:
- trudność organizmu do termoregulacji swojego ciała (wskutek utraty tkanki tłuszczowej i masy mięśniowej);
- występowanie meszka (lanugo) na ciele;
- wysuszona i nieelastyczna skóra;
- kruche i łamliwe paznokcie i włosy;
- pojawiające się bóle żołądka, wymioty, zaburzenia perystaltyki jelit oraz zaparcia;
- spadek ciśnienia krwi i tętna, anemia, bradykardia (może to prowadzić do zaniku mięśnia sercowego, zawrotów głowy, omdlenia czy arytmii serca);
- osteoporoza;
- osłabienie siły mięśni;
- bóle i skurcze mięśniami;
- zanik miesiączkowania;
- zaburzenia koncentracji i uwagi;
- problemu z pamięcią, elastycznym myśleniem, uczeniem się.
Anoreksji towarzyszy depresja, bezsenność, zahamowanie popędu płciowego czy wahania nastroju. Choroba prowadzi do wycofania społecznego i pojawianiu się częstych konfliktów w rodzinie. Mogą również pojawić się myśli i próby samobójcze.
W leczeniu anoreksji bierze udział zespół terapeutyczny, składających się z internisty, psychiatry, dietetyka, psychoterapeuty, fizjoterapeuty i lekarzy specjalistów. Jako pierwsze należy zabezpieczyć chorego przed stanem zagrożenia życia i przeciwdziałaniem odwodnieniu, wyniszczeniu organizmu oraz uzupełnić niezbędne elektrolity. Następnym krokiem jest przywrócenie odpowiedniej masy ciała i wyleczenie skutków niedożywienia. Ważne jest również, by osoba chora popracowała nad zaprzestaniem zachowań kompensacyjnych, zaburzonym sposobem myślenia, edukacją żywieniową oraz relacjami ze środowiskiem. W leceniu anoreksji stosuje się psychoterapię: terapia indywidualna oraz terapie grupową lub rodzinną. Niekiedy używa się farmakoterapii w przypadku wystąpienia objawów psychopatologicznych w postaci leków przeciwpsychopatycznych lub przeciwdepresyjnych. Zaleca się stosowanie suplementacji witaminy D i wapnia, by zwiększyć gęstość mineralną kości.
W anoreksji ważne jest zastosowanie leczenia żywieniowego. Odżywianie uzależnione jest od stanu chorego. Może się ona odbywać doustnie, dojelitowo, poprzez sondę żołądkową lub pozajelitowo. Doustne odżywianie stwarza małe ryzyko powikłań i wpływa pozytywnie na funkcjonowanie przewodu pokarmowego. Zaleca się ją osobom, u których występuję niewielkie niedożywienie lub, jeśli pozawala na to stan zdrowia – osobom znacznie niedożywionym. Leczenie żywieniowe najlepiej jest rozpocząć po ocenie stanu odżywienia, zapotrzebowania na mikro- i makroskładniki oraz na energię. Nie należy podawać zbyt szybko wysokiej wartości energetycznej diety i dużego posiłku, gdyż może prowadzić do rozwoju zespołu realimentacyjnego, czym może się objawiać m.in. niewydolnością krążenia, niewydolnością oddechową, zaburzeniem świadomości. Powinno się stopniowo podawać posiłki z większą wartością energetyczną. Jako powrót do zdrowia uważa się powrót miesiączki u kobiet.
2) Żarłoczność psychiczna (bulimia psychiczna) – jest to choroba, która charakteryzuje się napadami objadania się dużej ilości pokarmu, a następnie prowokowanie wymiotów lub zażywania środków przeczyszczających, by móc uchronić się przed przybraniem na wadze. Może wystąpić 2 typ żarłoczności bez stosowania środków przeczyszczających lub wymuszania wymiotowania. Wtedy epizody bulimii są rekompensowane w postaci głodówki lub intensywnych ćwiczeń. Bulimia pojawia się najczęściej podczas okresu dojrzewania. Chorzy trzymają się rygorystycznych zasad, aby uniknąć przytycia. Napady żarłoczności pojawiają się na przemian z czasem normalnego łaknienia. Według kryteriów diagnostycznych ICD-10, bulimia objawia się jako:
- nawracające napady przejadania się, co najmniej 2 razy w tygodniu przez 3 miesiące, gdzie w krótkim czasie jest spożywana duża ilość pokarmu;
- nadmierna koncentracja uwagi na jedzeniu; odczucie przymusu i pragnienia spożywania go;
- przyrost masy ciała, stosowanie środków przeczyszczających, diuretyków, hormonów tarczycy, preparatów tłumiących łaknienie; prowokowanie do wymiotów; poszczenie;
- strach przed przybraniem na wadze; zakłócony obraz własnego ciała; spostrzeganie siebie jako osoby otyłej.
Pierwsze objawy bulimii pokazują się po 6 miesiącach od regularnego prowokowania wymiotów – problemy z zębami i dziąsłami. Przyczyną tego jest kontakt zębów z kwasem żołądkowym. Pojawia się próchnica przez nadmierne spożywanie węglowodanów podczas epizodu żarłoczności oraz przez zaniedbanie higieny jamy ustnej. Zmniejsza się wydzielanie śliny (kserostomia). Bulimia powadzi do odwodnienia oraz utraty cennych elektrolitów. Zbyt częste stosowanie środków przeczyszczających zmniejsza perystaltykę jelit, a warstwa mięśniowa zaczyna się zmniejszać. Pojawia się zaburzenia cyklu menstruacyjnego, ale rzadko jej zanik.
Do leczenia bulimii powinien brać udział zespół specjalistów – lekarz internista, psychiatra, psychoterapeuta, dietetyk. Terapia powinna obejmować farmakoterapię, psychoterapię, leczenie powikłań oraz żywieniowe. Skuteczna jest terapia poznawczo-behawioralna. Do farmakoterapii stosuje się leki przeciwdepresyjne oraz inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny. Dietetyk ma za zadanie ocenić dokładnie stan żywieniowy chorego i na jego podstawie stworzyć plan żywieniowy, by uzupełnić niedobory makro- oraz mikroskładników pokarmowych i przywrócić odpowiedni stan żywieniowy. Należy uzupełnić płyny wraz z elektrolitami. Powinno się zredukować lub wyeliminować napady przejadania się i stosowania środków przeczyszczających/wymuszonych wymiotów. Ważne jest znalezienie przyczyny powstania żarłoczności psychicznej i opracowanie skutecznej metody radzenia sobie ze stresującymi sytuacjami oraz zmienić negatywny sposób myślenia i postawę.
3) Zespół jedzenia nocnego (NES) – nie znana jest dokładana etiologia tej choroby. Podejrzewa się, że za chorobę odpowiadają czynniki genetyczne. W badaniach epidemiologicznych odnotowano, że NES występuje w 1,5% populacji dorosłych, 6-14% u otyłych oraz 8-42% u osób z otyłością olbrzymią. Głównymi objawami tego zaburzenia są:
- zaburzenia snu (bezsenność 3 razy w tygodniu lub częściej);
- nadmierne spożywanie pokarmu (co najmniej połowy dziennej ilości po godz. 19:00);
- poranny głód;
- Częsta niepamięć o nocnym jedzeniu;
Ludzie, u których wykryto NES zazwyczaj cierpią na przewlekły stres lub przestały pić alkohol, kawę, palić papierosy, czy stosować opioidy. Z zespołem jedzenia nocnego można spotkać osoby, które cierpią na zaburzenia snu, w tym zespół niespokojnych nóg, obstrukcyjnego bezdechu sennego, zespołu okresowych ruchów kończyn. Z powodu NES, chorzy mają nadwagę lub otyłość. Mają oni większą trudność z zrzuceniem wagi pomimo stosowania diet. Takie osoby czują się winne, że nie mogą kontrolować swoich dokonań, co może prowadzić do rozwoju zaburzeń depresyjnych i lękowych. Również osoby z otyłością są odporne na leczenie farmakologiczne z powodu zaburzeń wydzielania neuropeptydów i hormonów. Osoby z NES są nadpobudliwe, rozdrażnione i mają problemy z koncentracją. Odczuwają zmęczenie i złe samopoczucia przez brak odpowiedniego snu.
W przypadku zdiagnozowania NES, należy zmienić rytm okołodobowy odżywiania oraz dokonać zmian ilościowych i jakościowych w pokarmie. W tym przypadku prowadzi się leczenie behawioralne i zaburzenia wydzielania neuropeptydów i hormonów.
7) Ortoreksja – nie jest ona oficjalnie zaklasyfikowana jako zaburzenie odżywiania, jednakże coraz częściej można spotkać się z tym zjawiskiem. Jednymi z objawów tej choroby są:
- obsesja na punkcie spożywania zdrowej żywności;
- na początku, wykluczanie ze swojej diety produktów, które według nich mogą zaszkodzić zdrowiu (np. obecność zanieczyszczenia metalami ciężkimi, pestycydów, dodatków do żywości, stopnień przetworzenia);
- przygotowywanie i planowanie posiłków zdrowych;
- kupowanie produktów najczęściej w sklepach z ekologiczną żywnością;
- robienie posiłków według tabel z kaloriami oraz wartościami odżywczymi danego produktu;
- przeżuwanie kilkukrotnie każdy kęs posiłku;
- czytanie z dużą uwagą etykiety produktów;
- spędzanie więcej czasu na myśleniu o jedzeniu;
- jeśli następuje odstąpienie od swojej diety – pojawienie się poczucia winy, a w konsekwencji: stosowanie na sobie kary;
- podejmowanie się głodówki niż zjedzenie nieuznawanego przez nich pokarmu i picie wody z określonego źródła;
Jednym z powodów ortoreksji jest uniknięcie choroby lub poprawa swojej kondycji fizycznej. Wymienia się również: oderwanie się od codziennych kłopotów, nieumiejętność radzenia sobie ze stresem. Z powodu choroby dochodzi do unikania kontaktu z rodziną, otoczeniem, a na umówione spotkania chorzy przychodzą z własnym jedzeniem.
Do konsekwencji zapadnięcia na ortoreksję są:
- wycofanie społeczne (zerwanie kontaktów ze znajomymi nie podzielający ich poglądów);
- niedożywienie;
- niedobory białek, witaminy B12, sodu, żelaza;
- spadek masy ciała;
- kwasica metaboliczna;
- rabdomioliza;
- podwyższenie stężenia enzymów wątrobowych i bilirubiny.
Do zdiagnozowania choroby jest wykonanie testu Bratmana lub kwestionariusz ORTO-15.
Leczenie ortoreksji prowadzi interdyscyplinarny zespół lekarzy, dietetyków i psychoterapeutów. Stosuje się racjonalną dietę do uzupełnienie niedoborów, psychoterapię poznawczo-behawioralnych i psychoedukację. Przy leczeniu można zastosować techniki relaksacyjne by zmniejszyć poczucie niepokoju podczas spożywania posiłków. Przyjmowanie leków może zostać utrudnione ze względu na niechęć pacjenta do stosowania środków, wg nich niezdrowych i nienaturalnych. Skuteczne w leczeniu są inhibitory zwrotne wychwytu serotoniny oraz leki przeciwpsychotycznych, np. olanzapina.
8) Dystrofia mięśniowa (bigoreksja) – jest podtypem dysmorficznych zaburzeń ciała. Dotyka ona najczęściej mężczyzn, którzy pragną mieć idealną sylwetkę z wyrzeźbionymi mięśniami. Bigoreksja może rozwinąć się wśród młodych mężczyzn ćwiczących na siłowni. Objawy, jakie mogą pojawiają się u osób z bigoreksją są:
- nadmierne ćwiczenia i stosowanie restrykcyjnej diety by poprawić swój wygląd;
- poświęcenie większości swojego czasu na treningach, np. podnoszenie ciężarów;
- rygorystyczne podejście do ustalonego grafiku treningowego, kosztem życia społecznego i zawodowego.
- izolacja od znajomych, zaniedbanie swoich obowiązków w pracy z powodu częstych przerw na ćwiczenia czy przygotowanie odżywki białkowej;
- częste zwolnienia z pracy i niekiedy zmiana zawodu na trenera personalnego;
- stosowanie diety, leków i suplementów na przyśpieszenie budowy masy mięśniowej;
- stosowanie odżywek i koktajlów białkowych;
- niekiedy decyzja o sięgnięciu po steroidy.
- poświęcenie kilku godzin na planowanie posiłków, robienie zakupów, liczenie kalorii, ważenie porcji oraz spożywanie go o wyznaczonej godzinie, bez względu na miejsce aktualnego pobytu.
Bigorektycy rzadko sięgają po specjalistyczna pomoc, bo nie dostrzegają swojego stanu jako choroby. Do wyleczenia bigoreksji stosuje się terapię psychiatryczną i psychologiczną. Podstawą leczenia dystrofii mięśniowej jest zaprzestanie zażywania steroidów androgenno-anabolicznych, zmniejszenie czasu na treningi oraz pomoc przy uświadomieniu choremu do realnego spostrzegania obrazu swojego ciała.
- Podsumowanie
Zaburzenia odżywiania mogą dotknąć każdego, bez względu na płeć, wiek, klasę społeczną, pochodzenie czy kulturę. Ważne jest, aby otoczenie, przede wszystkim rodzina i przyjaciele zrozumieli istotę problemu i jak najlepiej wsparli chorego w leczeniu. Dzięki zrozumieniu i wsparciu osoby z ED zwiększa się skuteczność terapii. Nie powinniśmy bagatelizować problemu zaburzeń odżywiania i uznawać tego za „zachciankę” czy tylko za zwykłe podążanie za modą. Również zmuszanie do szybkiego przyrostu masy ciała nie pomoże choremu, wręcz przeciwnie – spowolni i zmniejszy skuteczność leczenia.
Autorką tekstu jest Pani Klaudia Kosiorek
Studentka kierunku Zdrowie Publiczne,
Uniwersytet Jagielloński Colegium Medicum
Bibliografia:
- Jabłońska, E., Błądkowska, K., & Bronkowska, M. (2019). Zaburzenia odżywiania jako problem zdrowotny i psychospołeczny. Kosmos, 68(1), 121-132.
- Kędra, E., & Pietras, J. (2011). Zaburzenia odżywiania–znak naszych czasów. Pielęgniarstwo i Zdrowie Publiczne, 1(2), 169-175.
- Komorowska-Szczepańska, W., Plata, A., & Podgórska, M. (2016). Problem zaburzeń odżywiania.
- Mroczkowska, D. (2012). Postrzeganie i rozumienie zaburzeń jedzenia—fakty i mity. In Forum Medycyny Rodzinnej(Vol. 6, No. 2, pp. 82-91).
- Nowogrodzka, A., Piasecki, B. (2012). Zaburzenia odżywiania–różnice międzypłciowe. Nowiny Lekarskie, 81(4), 381-385.
- Rzońca, E., Bień, A., & Iwanowicz-Palus, G. (2016). Zaburzenia odżywiania-problem wciąż aktualny. Journal of education, health and sport, 6(12).
- Zespół nocnego jedzenia – Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej (pzh.gov.pl)
- https://anad.org/eating-disorders-statistics/
- https://pacjent.gov.pl/zapobiegaj/anoreksja-i-bulimia
